In Nederland zijn er bijna 2,5 miljoen mensen voor wie de Nederlandse taal niet de moedertaal is. Voor de zorg betekent dit een structurele uitdaging: hoe zorg dat je de hulpvraag van patiënten goed begrijpt, en hen vervolgens helder kunt uitleggen welk zorgaanbod daarbij past? Taalbarrières zijn niet alleen een praktisch probleem, maar ook een ethische kwestie. Ze raken aan de kern van goede zorg: autonomie, rechtvaardigheid en veiligheid. De nieuwe richtlijn Omgaan met taalbarrières in de zorg en het sociaal domein, ontwikkeld onder leiding van Simone Goosen vanuit de Patiëntenfederatie Nederland en gefinancierd door ZonMW, biedt hiervoor praktische handvatten. Een groot aantal beroeps- en patiëntenorganisaties werkten mee aan de richtlijn. Drie experts – ethicus Alies Struijs, hoogleraar huisartsgeneeskunde, Eric Moll van Charante en jeugdarts Petra de Jong – delen hun visie op het belang van deze richtlijn.
Ethiek van verstaanbaarheid
Alies Struijs, ethicus en oud-voorzitter Johannes Wier Stichting (JWS) benadrukt dat taalbarrières niet alleen een kwestie van communicatie zijn, maar ook van ethiek. “Goede kwaliteit van zorg betekent goed kijken en luisteren naar wie je voor je hebt,” stelt zij. Voor haar draait ethiek om de vraag: wat is goed handelen voor deze persoon in deze situatie? In de zorg betekent dat dat patiënten hun zorgvraag zelf moeten kunnen verwoorden en begrijpen. Autonomie is daarbij een kernwaarde. Zonder taalondersteuning kunnen patiënten overgeleverd zijn aan wat anderen voor hen beslissen en verliezen zij de mogelijkheid om hun eigen perspectief te delen.
Struijs wijst vooral op de kwetsbare positie van oudere migranten. Deze groep is destijds niet verplicht Nederlands te leren en kent de weg in de zorg onvoldoende. Daardoor lopen zij een groter risico op misverstanden en ontoereikende zorg. Ze benadrukt dat communicatieproblemen breder moeten worden gezien dan alleen het ontbreken van tolken: ook cultuurverschillen, laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden kunnen leiden tot miscommunicatie. “Begrijpelijke communicatie is een basisvoorwaarde voor goede zorg en daarover samen kunnen beslissen” zegt ze.
De richtlijn biedt volgens haar een helder drie-stappenplan: constateren, aanpakken en checken. Eerst vaststellen of er een taalprobleem is, vervolgens bepalen hoe dit kan worden opgelost, en tenslotte nagaan of de patiënt de boodschap daadwerkelijk heeft begrepen. Dat laatste is cruciaal: pas dan weet je of de zorgvraag goed is beantwoord.
Taalondersteuning is meer dan alleen tolken, noemt Struijs. Het kan gaan om verschillende vormen van ondersteuning, maar kinderen inzetten als tolk mag nooit. “Dat was een belangrijk onderdeel van onze campagne,” zegt ze. Het inzetten van kinderen kan schadelijk zijn voor zowel het kind als de kwaliteit van zorg.
Daarnaast wijst Struijs op de noodzaak van structurele verankering: zorgverleners in opleiding moeten al gewezen worden op vormen van taalondersteuning. Maar hier moet het volgens haar niet bij blijven. Behalve voor patiënten de richtlijn ook voor naasten belangrijk, omdat zij vaak een onmisbare rol spelen in de zorgrelatie. Als de relaties in de driehoek van zorgvrager, hulpverlener en naasten in balans zijn, kan goede zorg ontstaan.
Taalbarrières: een gelaagd probleem
Eric Moll van Charante, hoogleraar huisartsgeneeskunde en lid van het comité van advies van JWS, benadrukt dat taalbarrières zelden op zichzelf staan. “Taal en cultuur lopen in de spreekkamer vrijwel altijd in elkaar over,” zegt hij. “Met alleen het vertalen van woorden kom je er niet. Je moet begrijpen in welke context iemand zijn hulpvraag stelt: de migratiegeschiedenis, huidige leefomstandigheden en culturele behoeften en voorkeuren spelen daarin een grote rol.” Volgens hem is die context essentieel om te achterhalen wat een patiënt precies bedoelt en welke zorg daar het beste op zou kunnen aansluiten.
Hij geeft praktijkvoorbeelden, waarin achter een ogenschijnlijk eenvoudige hulpvraag diepere culturele zorgen schuilgaan, zoals angst voor infertiliteit bij vaccinaties. Zonder inzicht in die culturele achtergrond zou een arts dit niet goed kunnen adresseren. Daar heb je een tolk voor nodig, die ook kennis en oog heeft voor die context. Hij wijst op mooie initiatieven waarin die verdieping misschien nog wel beter kan worden bereikt, zoals Allomedics, waar huisartsen met een migratieachtergrond ingezet kunnen worden als tolk en cultureel intermediair, die bovendien goed zicht hebben op hoe er maatwerk kan worden geleverd vanuit de zorg of het sociaal domein.
Moll van Charante heeft veel ervaring met telefonische tolken. Hij merkte dat er grote kwaliteitsverschillen bestaan tussen tolken, zelfs binnen één taalgebied. Soms raakte hij “lost in translation”, ondanks de aanwezigheid van een taaldeskundige. Daarom vindt hij het cruciaal dat zorgverleners alert blijven: spiegelen en terugvragen bij zowel patiënt als tolk is noodzakelijk. De richtlijn onderstreept dit.
Een ander knelpunt dat hij noemt is de praktische organisatie. We zien dat er drempels zijn voor professionals om een tolk in te schakelen. “Het kost tijd, is gedoe of niet goed geregeld binnen de organisatie.” In acute situaties is het vaak improviseren, met alle risico’s van dien. Moll van Charante pleit voor het delen van best practices, draaiboeken en praktische hulpmiddelen. Zorgverzekeraars en beleidsmakers moeten hier een rol in spelen door laagdrempelige toegang en financiering te garanderen. Goede communicatie voorkomt immers verkeerde diagnoses, onnodige onderzoeken en ineffectieve behandelingen.
In een ideale situatie is cultuursensitieve zorg en taalondersteuning vanzelfsprekend en laagdrempelig beschikbaar. Hij ziet de richtlijn als een belangrijke stap om gezondheidsverschillen te verkleinen. “Als we taalbarrières niet overbruggen, worden die verschillen alleen maar groter,” waarschuwt hij. Voor hem is de richtlijn daarom niet alleen een praktisch hulpmiddel, maar ook een morele plicht: zorgen dat iedereen toegang heeft tot goede en veilige zorg.
Structurele borging van taalondersteuning
Petra de Jong, jeugdarts en voorzitter van beroepsvereniging AJN Jeugdartsen Nederland, was vanuit de KAMG (Koepel Artsen Maatschappij + Gezondheid) betrokken bij de ontwikkeling van de richtlijn. Zij ziet de richtlijn als een noodzakelijke stap vooruit ten opzichte van de oude kwaliteitsnorm uit 2014, die zich beperkte tot de inzet van tolken. “Tolken zijn nog steeds de gouden standaard,” zegt de Jong, “maar we moeten ook rekening houden met schaarste en financiering.” De richtlijn biedt daarom een breder palet aan mogelijkheden om taalbarrières te overbruggen.
De Jong benadrukt dat implementatie cruciaal is. Een richtlijn alleen is niet genoeg; er moet structurele aandacht voor zijn in opleidingen en binnen organisaties. Start met voldoende tijd en aandacht voor ‘overbruggen taalbarrières’ in alle opleidingen van zorgprofessionals. Daarnaast pleit zij voor aandachtsfunctionarissen binnen elke organisatie, die ervoor zorgen dat ervaring en kennis levend blijven. Taalbarrières zijn niet incidenteel, maar structureel. Nieuwe generaties zorgverleners moeten telkens opnieuw worden meegenomen in het belang van taalondersteuning.
Ze geeft voorbeelden uit de praktijk die laten zien hoe groot de kennisachterstand nog is. Tijdens een training hoorde ze dat een gevoelig en complex gesprek werd gevoerd met een vertaalapparaat. “Ik sloeg steil achterover,” zegt ze. Volgens de richtlijn hoort bij een complex gesprek juist een telefonische tolk. Zulke voorbeelden maken haar bewust van hoe weinig kennis er nog is en hoe belangrijk implementatie is.
Financiering is een ander groot knelpunt. De Jong vertelt dat haar organisatie, GGD Hollands Midden, besloot te stoppen met tolken vanwege bezuinigingen. “Dat kostte ons 18.000 euro per jaar,” zegt ze, “een relatief klein bedrag, voor een grote regio met 46 gemeenten, en met een enorme impact.” Het gevolg was dat professionals ingewikkelde gesprekken moesten voeren met een vertaalapparaat, wat nadelige gevolgen voor de kwaliteit van zorg heeft. Maar ook voor de professionals, die zich volledig onthand voelden. Uiteindelijk bleef de helft van het budget beschikbaar, maar dit laat zien hoe kwetsbaar deze essentiële voorziening is als er geen goede landelijke regeling is.
Haar droombeeld is een geoliede machine waarin tolken vanzelfsprekend geregeld zijn, al bij het maken van de afspraak. Dat zowel patiënten als zorgverleners weten welke mogelijkheden er zijn en daar vertrouwd mee zijn. En dat randvoorwaarden zoals dubbele consulttijd en structurele financiering geregeld zijn. “We weten dat als we het niet doen, we het geld uiteindelijk ergens anders kwijt raken,” benadrukt ze. Ze sluit af met een glasheldere boodschap: “Zet nooit een kind in als tolk, dat is mijn grootste zorg als jeugdarts.” Organiseer je zorg zo, dat ouders het vertrouwen hebben dat de taalbarrière overbrugd wordt in de spreekkamer. Zodat zij hun kind kunnen thuislaten.
Van richtlijn naar praktijk
De richtlijn Omgaan met taalbarrières in de zorg en het sociaal domein is een noodzakelijke stap naar rechtvaardige en kwalitatief goede zorg. Het succes hangt af van implementatie, bewustwording en structurele borging in opleidingen, organisaties en financiering. Het uiteindelijke doel is een zorgsysteem waarin taalondersteuning vanzelfsprekend is. Zoals Struijs benadrukt: “Goede zorg betekent goed kijken en luisteren naar wie je voor je hebt.” Zoals Moll van Charante stelt: “Gezondheidsverschillen worden alleen maar groter als taal- en culturele barrières niet overbrugd worden.” En zoals de Jong laat zien: ”Een richtlijn alleen is niet genoeg, implementatie is cruciaal.” Samen maken zij duidelijk dat taalbarrières niet incidenteel zijn, maar structureel en dat alleen door blijvende aandacht in opleidingen, organisaties en beleid de zorg rechtvaardig en toegankelijk kan worden. Taalondersteuning moet niet als extra worden gezien, maar als een vanzelfsprekend onderdeel van kwalitatieve zorg.
Interview: Emma Driessen.
Meer informatie:
Tolken terug in de zorg, alstublieft
Zo schakelt u een tolk in
